Ekstrakty roślinne

Babka lancetowata Plantago lanceolata L. należy do rodziny babkowatych (Plantaginaceae), jej nazwa wywodzi się od podłużnego kształtu liści, przypominającego grot lancy. W Polsce występuje powszechnie na terenie całego kraju i uważana jest za pospolity chwast. Prowadzone są jednak celowe uprawy babki lancetowatej, z których pozyskuje się surowiec leczniczy – liść babki lancetowatej Plantaginis lanceolatae folium. Surowiec zawiera m.in. kwasy fenolowe, głównie akteozyd, śluzy, glikozydy irydoidowe, m.in. aukubinę, katalpol oraz sole mineralne, głównie krzemu. Liść i jego przetwory stosowane są jako tradycyjny produkt leczniczy do łagodzenia objawów suchego kaszlu w przebiegu przeziębienia i podrażnień gardła wywołanych suchym kaszlem, działa także przeciwzapalnie i osłaniająco na błony śluzowe.

Liść babki lancetowatej jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2012:1884) oraz posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/437858/2010 Corr.).

Często łączona z:
Thymi herba, Foeniculi fructus, Salviae folium, Primulae radix, Sambuci flos, Tiliae flos, Liquiritiae radix, Matricariae flos, Menthae piperitae herba, Althaeae radix, Rubi fruticosi folium, Lupuli flos, Serpylli herba, Salviae officinalis herba, Urticae herba, Farfarae folium, Verbasci flos i inne.

Brzoza brodawkowata Betula pendula Roth., należy do rodziny brzozowatych (Betulaceae), jest rodzimym drzewem naszej strefy klimatycznej i jednym ze „świętych drzew” Słowian. Surowcem występującym w farmakopei jest liść brzozy, ale drzewo to jest ponadto źródłem oczyszczającego soku (oskoła), pozyskiwanego wczesną wiosną, a w tradycji wykorzystywany był również popiół z kory brzozy. Liście brzozy zwierają flawonoidy, m.in. hiperozyd i kwercetynę, oraz kwasy fenolowe, m.in. kwas kawowy i chlorogenowy. Surowiec pozyskiwany jest z upraw lub stanu naturalnego, a im wcześniejszy zbiór liści tym większa zawartość substancji czynnych. Przetwory stosowane są jako tradycyjny produkt leczniczy w przypadku dolegliwości i zakażeń układu moczowego, w celu zwiększenia ilości wydalanego moczu i przepłukania dróg moczowych, również przy kamieniach nerkowych, a także w zaburzeniach na tle metabolicznym, jak dna moczanowa. Do stosowania zewnętrznego przy wypadaniu włosów i łupieżu oraz do płukania ust. Wskazana jest szczególna ostrożność w stosowaniu liści brzozy, ze względu na powszechną alergię na pyłek brzozy.

Liść brzozy jest surowcem farmakopealnym (FP X 04/2013:1174) oraz posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/573241/2014).

Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus L.) należy do rodziny konopiowatych (Cannabaceae), występuje w kraju w stanie dzikim oraz jest uprawiany na potrzeby przemysłu farmaceutycznego i spożywczego. Surowcem leczniczym jest żeński kwiatostan, nazywany powszechnie szyszką chmielu. Surowiec zawiera olejek eteryczny (głównym składnikiem jest humulen), garbniki, polifenole i żywice. Przetwory z szyszki chmielu są stosowane w łagodnych stanach napięcia nerwowego oraz w ułatwianiu zasypiania. Aby zwiększyć efekt terapeutyczny, często łączy się szyszki chmielu z innymi surowcami o podobnym działaniu – melisą, męczennicą i kozłkiem. Kolejnym wskazaniem jest zmniejszenie uderzeń gorąca u kobiet w okresie menopauzy, dzięki działaniu estrogennemu szyszek chmielu. Od dawna szyszki chmielu stosowane są w kosmetyce, do pielęgnacji i wzmocnienia włosów, a także do relaksujących kąpieli.

Szyszka chmielu jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2011:1222) oraz posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/682384/2013).

Czarna rzodkiew Raphanussativus L. var. niger należy do rodziny kapustowatychBrassicaceae, jest cenionym warzywem i rośliną leczniczą. Surowcem zielarskim jest korzeń czarnej rzodkwi Raphaniradix, który zawiera wiele witamin i soli mineralnych (głównie potasu), ponadto substancje z grupy glukozynolatów i związki siarkowe. Przetwory z korzenia czarnej rzodkwi wykazują działanie żółciopędne i żółciotwórcze, rozkurczowe oraz moczopędne. W połączeniu z wyciągiem z karczocha wspomagają odtruwanie i regenerację wątroby. Od dawna stosowane są także w kosmetyce, jako ratunek dla wypadających i łamliwych włosów.

Bez czarny Sambucus nigra L. należy do rodziny przewiertnicowatych – Caprifoliaceae, jest powszechnie występującym w cały kraju krzewem, a coraz częściej pojawiają się celowe uprawy, zarówno dla celów spożywczych jak i farmaceutycznych. Bez czarny dostarcza dwóch surowców leczniczych – kwiatu i owocu.

Kwiat bzu czarnego Sambuci flos jest bogaty we flawonoidy, głównie kwercetynę i rutynę, triterpeny, kwasy fenolowe i śluzy. Jest tradycyjnie stosowany w celu łagodzenia wczesnych objawów przeziębienia, w problemach z zatokami. Często łączony z innymi ziołami stosowanymi w przebiegu przeziębienia, takimi jak liść podbiału, kwiatostan lipy, kora wierzby, koszyczek rumianku, korzeń goryczki. Kwiat bzu czarnego jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2013:1217) oraz posiada monografię wspólnotową EMA (EMEA/HMPC/283166/2007).

Owoc bzu czarnego Sambuci fructus zawiera antocyjany, cukry, pektyny, witaminy i sole mineralne. Ma tradycyjne zastosowanie przy przeziębieniach, działa napotnie, a także jako środek przeczyszczający i moczopędny. Soki, ekstrakty oraz wyizolowane antocyjany mogą służyć jako barwnik spożywczy.
Dla owocu bzu czarnego przygotowywana jest monografia wspólnotowa EMA.

Czystek szary Cistus x incanus L. należy do rodziny czystkowatychCistaceae, jest cenną rośliną leczniczą i ozdobną. Surowcem leczniczym jest ziele lub liść czystka szaregoCystiincaniherba/folium, zawierające żywice, olejek eteryczny (diterpenylabdanowe, monoterpeny), kwasy fenolowe (galusowy, elagowy, katechowy), flawonoidy (rytyna), garbniki i fitosterole.

Przetwory z czystka są stosowane w leczeniu nieżytów przewodu pokarmowego, schorzeń wątroby, zakażeń i stanów zapalnych układu moczowego, skóry oraz układu oddechowego. Są również polecane w leczeniu stanów zapalnych stawów. Wysoka zawartość polifenoli plasuje czystek w gronie ziół polecanych szczególnie w terapiach oczyszczających.

Dla liścia czystka przygotowywana jest monografia wspólnotowa EMA.

Dereń właściwy (jadalny) (Cornus mas L.) – należy do rodziny dereniowatych. Jest uprawiany w wielu krajach na całym świecie zarówno jako roślina ozdobna jak i z powodu swoich zdrowotnych właściwości. Ze względu na kwaśny smak nie nadają się do bezpośredniego spożycia, dlatego znajdują zastosowanie w przetworach typu dżemy, marmolady, nalewki, a także w suplementach diety o działaniu antyoksydacyjnym, ze względu na wysoką zawartość polifenoli, tanin, witaminy C i antocyjanów. Owoce derenia są bogate również w irydoidy (głównie kwas loganowy)- substancje używane w celu łagodzenia stanów zapalnych, bólu i zaburzeń autoimmunologicznych.

Dynia zwyczajna Cucurbita pepo L. należy do rodziny dyniowatych – Cucurbitaceae, w Polsce jest uprawiana jako warzywo oraz na cenne pestki. Pestki dyni Cucurbitae semen bogate są w olej tłusty i białko, a poza tym stanowią źródło karotenów, polifenoli, witamin z grupy B, witamin A i E oraz soli mineralnych – fosforu, potasu, magnezu, cynku, żelaza. Przetwory
z pestki dyni stosowane są jako tradycyjny produkt leczniczy w celu złagodzenia objawów związanych z powiększeniem prostaty, w zapaleniu pęcherza oraz przy nadmiernym wydzielaniu moczu. Świeże pestki dyni stosowane są w medycynie ludowej jako środek przeciwpasożytniczy.

Pestka dyni posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/136024/2010) oraz monografię WHO.

Dziewanna należy do rodziny trędownikowatych – Scrophulariaceae. Surowcem leczniczym jest kwiat dziewanny Verbasci flos, złożony tylko z korony i pręcikowia. Pozyskiwany jest z 3 gatunków z rodzaju Verbascum – dziewanny drobnokwiatowej V. thapsus L., dziewanny wielkokwiatowej V. densiflorum Bertol. (V. thapsiforme Schrad) i dziewanny kutnerowatej V. phlomoides L. Surowiec zawiera m.in. śluzy, glikozydy irydoidowe (m.in. aukubina, katalpol), flawonoidy i saponiny. Wyciągi z kwiatu dziewanny są stosowane jako tradycyjny środek w celu łagodzenia objawów chrypki, zapalenia gardła i suchego kaszlu w przeziębieniu, działają także osłaniająco na błony śluzowe przewodu pokarmowego.

Kwiat dziewanny jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2011:1853) oraz posiada monografię wspólnotową EMA (EMEA/HMPC/395213/2007).

Dzika róża Rosa canina L. należy do rodziny różowatych Rosaceae, występuje pospolicie na terenie całego kraju, jest krzewem ozdobnym. Surowcem zielarskim jest owoc róży Rosae pseudo-fructus, źródło witaminy C, kwasów organicznych, polifenoli, karotenoidów i antocyjanów. Przetwory z owocu dzikiej róży mają właściwości odżywcze i wzmacniające, przeciwszkorbutowe, moczopędne i ogólnie odtruwające. Wyciągi są bezpieczne dla dzieci i kobiet w ciąży. Niezwykle cenny jest ponadto olej z pestek dzikiej róży, który ma szerokie zastosowanie w kosmetyce.

Owoc dzikiej róży jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2008:1510).

Fasola zwyczajna Phaseolus vulgaris L. – gatunek roślin jednorocznych należący do rodziny bobowatych. Pochodzi z Ameryki Środkowej i Południowej. Obecnie jest uprawiania w wielu odmianach w różnych rejonach świata, głównie do celów spożywczych. Oprócz kulinarnego zastosowania ma też działanie lecznicze- jako środek obniżający stężenie cukru we krwi, dlatego może być stosowana w preparatach wspomagających leczenie cukrzycy. Poza tym, nasiona fasoli zawierają fasolaminę (białko będące inhibitorem amylazy), która znajduje zastosowanie w preparatach wspomagających odchudzanie.

Głogi Crataegus należą do rodziny różowatych Rosaceae, występują pospolicie na terenie całego kraju jako rośliny ozdobne. Do celów zielarskich wykorzystuje się dwa gatunki: głóg jednoszyjnowy – Crataegus monogyna Jacq. (Lindm.), oraz głóg dwuszyjkowy– Crataegus laevigata (Poir.) DC., dostarczające dwóch rodzajów surowców leczniczych – kwiatostanu
i owocu.

Kwiatostan głogu Crataegi folium cum flore jest bogaty we flawonoidy (głównie hiperozyd, witeksyna, kwercetyna), polifenole, katechiny i niewielkie ilości procyjanidyn. Przetwory z kwiatostanu głogu mogą być stosowane w celu łagodzenia objawów chwilowych zaburzeń pracy serca na tle nerwowym, np. kołatania serca, po wykluczeniu poważnego stanu przez lekarza. Mogą być także stosowane w redukowaniu łagodnych objawów towarzyszących stresowi psychicznemu oraz w ułatwianiu zasypiania.

Kwiatostan głogu jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2010:1432) oraz posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/159075/2014).

Owoc głogu Crataegi fructus ma podobny skład jak kwiatostan, jednak inne są proporcje składników. W owocu przeważają procyjanidyny i katechiny, znacznie mniej jest flawonoidów. Dodatkowo w surowcu występują witaminy A i C oraz sorbitol. Owoc głogu wykazuje działanie zbliżone do kwiatostanu, ponadto działa moczopędnie i przeciwzapalnie. Może być wykorzystywany do konfitur, dżemów, nalewek.

Owoc głogu jest surowcem farmakopealnym (FP X 04/2013:1220).

Goryczka żółta Gentiana lutea L. należy do rodziny goryczkowatych Gentianaceae. W Polsce nie występuje w stanie naturalnym, ale podejmowane są próby jej uprawy. Surowiec leczniczy stanowią masywne podziemne części – korzeń z kłączem Gentianae radix. Nazwa „goryczka” wskazuje na zawarte w korzeniu substancje czynne – gorycze (sekoirydoidy), takie jak gencjopikryna, gencjomaryna i amarogentyna – najbardziej gorzka znana substancja naturalna. Ponadto surowiec zawiera cukry, śluzy i olejek eteryczny. Korzeń goryczki jest tradycyjnie stosowany w łagodnych niestrawnościach i zaburzeniach żołądkowo-jelitowych. Pobudza apetyt i wydzielanie soków trawiennych i żółci.

Korzeń goryczki jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2008:0392) oraz posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/578324/2008).

Imbir lekarski Zingiber officinale Rosc. należy do rodziny imbirowatych Zingiberaceae, jest rośliną klimatu tropikalnego, cenioną za walory smakowe i lecznicze. Surowiec zielarski stanowi podziemne bulwiaste kłącze imbiru – Zingiberis rhizoma, które zawiera olejek eteryczny, gorycze, cukry i śluzy. Kłącze imbiru uznane jest jako tradycyjny środek leczniczy w łagodnych objawach żołądkowo-jelitowych (w tym wzdęciach i wiatrach) ale posiada także ugruntowane zastosowanie medyczne, potwierdzone badaniami klinicznymi, w zapobieganiu nudnościom i wymiotom w chorobie lokomocyjnej. Może być stosowane u dzieci od 6 roku życia.

Kłącze imbiru jest surowcem farmakopealnym (FP X ) oraz posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/749154/2010).

Jeżówka purpurowa Echinacea purpurea (L.) Moench należy do rodziny astrowatych Asteraceae, pochodzi z Ameryki Północnej, w Polsce jest rośliną ozdobną i leczniczą.
W zielarstwie wykorzystuje się korzeń i ziele jeżówki.

Korzeń jeżówki Echinaceae purpureae rodix jest bogaty w polisacharydy, w tym inulinę i arabinogalaktany oraz w kwasy organiczne – pochodne kwasu kawowego, głównie kwas cykoriowy (cychorynowy) i kaftarowy. Przetwory z korzenia jeżówki stosowane są jako tradycyjny środek leczniczy w przebiegu przeziębienia. Korzeń jeżówki wspomaga układ odpornościowy, ma działanie przeciwzapalne i przeciwwirusowe. Korzeń jeżówki jest surowcem farmakopealnym (FP X) i posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/577784/2008).

Liść jeżówki Echinacea purpurea folium, zawiera kwasy fenolowe, flawonoidy, polisacharydy i olejek eteryczny. W ekstraktach z liścia jeżówki głównym składnikiem aktywnym jest kwas cykoriowy (cychorynowy), który stanowi nawet 50% wszystkich zawartych w liściu związków polifenolowych. To właśnie kwas cychorynowy wykazuje najsilniejsze działanie immunostymulujące. Dzięki wysokiej zawartości polifenoli, ekstrakty z liścia jeżówki podnoszą odporność organizmu, a także wykazują działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe. Zaleca się stosowanie profilaktyczne ekstraktów z liścia jeżówki w przypadku nawracających zakażeń górnych dróg oddechowych, w przeziębieniu i grypie.

Ziele jeżówki Echinaceae purpureae herba zawiera duże ilości kwasu cykoriowego, flawonoidy, polisacharydy i olejek eteryczny. Surowiec ten posiada status ugruntowanego zastosowania medycznego w zakresie leczenia i zapobiegania przeziębieniom, a także tradycyjnego zastosowania na niewielkie powierzchowne rany. Ziele jeżówki, podobnie jak korzeń wywołuje działanie mobilizujące układ immunologiczny, tym samym podnosi odporność. Ziele jeżówki posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/48704/2014 Corr).

Karczoch zwyczajny należy do rodziny astrowatych Asteraceae, jest wykorzystywany jako warzywo oraz jako roślina lecznicza. Pąki karczocha dostarczają witaminy i składniki mineralne oraz polisacharyd inulinę. Surowcem wykorzystywanym w ziołolecznictwie jest liść karczocha Cynarae folium, który zawiera polifenole (cynarynę, kwas chlorogenowy), gorycze, flawonoidy, śluzy, pektyny. Przetwory z karczocha mają szerokie zastosowanie w dolegliwościach ze strony układu pokarmowego, szczególnie wątroby. Stanowią tradycyjny ziołowy produkt leczniczy do objawowego złagodzenia zaburzeń trawienia, takich jak niestrawność z uczuciem pełności, wzdęcia, problemy z przepływem żółci i czynnością wątroby. Wyciągi z karczocha są bezpieczne i mogą być stosowane jako remedium na nudności w czasie ciąży. Nadwrażliwość na rośliny z rodziny astrowate (dawne złożone).

Liść karczocha jest surowcem farmakopealnym oraz posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/150218/2009).

Koper włoski (fenkuł) należy do rodziny selerowatych Apiaceae, występuje w dwóch odmianach – słodkiej dulce i gorzkiej amari, które od wieków wykorzystywane są leczniczo. Surowiec zielarski stanowią owoce kopru włoskiego Foeniculi fructus, zawierające olejek eteryczny, gdzie głównym składnikiem jest anetol (odmiana gorzka zawiera średnio dwa razy więcej olejku niż słodka), ponadto flawonoidy, fitosterole i białka. Przetwory z owoców kopru włoskiego tradycyjne stosuje się w leczeniu objawowym łagodnych, kurczowych dolegliwości żołądkowo-jelitowych, w tym wzdęć i oddawania wiatrów; leczeniu objawowym łagodnych skurczów związanych z menstruacją; oraz jako środek wykrztuśny w kaszlu związanym z przeziębieniem. W tradycji poleca się owoce kopru włoskiego kobietom karmiącym piersią jako środek mlekopędny, a także ułatwiający trawienie i zapobiegający kolce u karmionych dzieci. Nadwrażliwość na rośliny z rodziny selerowatych.

Obie odmiany kopru włoskiego są surowcami farmakopealnymi (FP X X 04/2013:0824 i 04/2011:0825 ) i posiadają monografie wspólnotowe EMA (EMEA/HMPC/137428/2006 Corr.; EMEA/HMPC/263293/2006 Corr.).

Kozłek lekarski Valeriana officinalis L. należy do rodziny kozłkowatych Valerianaceae, jest jedną z czterech najczęściej uprawianych roślin leczniczych w Polsce. Surowiec zielarski stanowią podziemne części rośliny – korzeń kozłka – Valerianae radix. Surowiec zawiera olejek eteryczny, kwasy seskwiterpenowe, w tym kwas walerenowy, garbniki. Korzeń kozłka ma długą historię i wiele dowodów skuteczności działania – posiada status ugruntowanego zastosowania medycznego w zakresie redukowania łagodnych stanów napięcia nerwowego i zaburzeń snu. Ponadto przypisuje mu się kompleksowe działanie w przypadku nerwicowych zaburzeń czynności serca i żołądka. Często łączony jest z innymi surowcami o podobnym zastosowaniu – melisą, chmielem, męczennicą.

Korzeń kozłka jest surowcem farmakopealnym (FP X 07/2010:0453) i posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/150848/2015).

Lawenda wąskolistna (lawenda lekarska) Lavendula angustifolia Mill. to bylina należąca do rodziny jasnotowatych Lamiaceae. Jest cenioną rośliną ozdobną, leczniczą i kosmetyczną, a nawet przyprawową. Surowcem zielarskim jest kwiat lawendy Lavandulae flos, zawierający olejek eteryczny, kumaryny, flawonoidy, garbniki i fitosterole. Właściwości lecznicze kwiatu lawendy są tradycyjnie wykorzystywane w celu złagodzenia łagodnych objawów stresu psychicznego, wyczerpania i w trudnościach w zasypianiu. Kąpiele lawendowe doskonale odprężają i tonizują umysł i ciało.

Kwiat lawendy jest surowcem farmakopealnym ((FP X 04/2011:1534) i posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/734125/2010).

Lipy należą do rodziny lipowatych Tiliaceae, w Polsce występują pospolicie na terenie całego kraju. Na cele lecznicze pozyskuje się kwiat lipy Tiliae flos z dwóch gatunków: lipy drobnolistnej Tilia cordata i lipy wielkolistnej Tilia platyphyllos. Lipy są jednymi z najważniejszych roślin miododajnych. Co ciekawe, zakwitają dopiero w 20-tym roku po posadzeniu.
Surowcem zielarskim jest kwiat lipy Tiliae flos zawierający głównie śluzy, flawonoidy, garbniki i polifenole. Przetwory z kwiatu lipy są stosowane jako tradycyjny środek leczniczy łagodzący objawy przeziębienia, podrażnień oskrzeli i suchego kaszlu. Ponadto poleca się kwiat lipy dla odprężenia w stanach nadpobudliwości i stresu psychicznego. Może być stosowany u dzieci od 4 roku życia.

Kwiat lipy jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2008:0957) oraz posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/337066/2011)

Melisa lekarska Melissa officinalis należy do rodziny jasnotowatych Lamiaceae, jest jedną z najstarszych i najpowszechniej znanych roślin leczniczych. W Polsce jest uprawiana na szeroką skalę. Surowiec zielarski stanowi liść melisy Melissae folium lub ziele melisy Melissae herba. Surowce zawierają olejek eteryczny (m.in. z cytralem, który nadaje roślinie charakterystyczny cytrynowy zapach), kwasy fenolowe, w tym kwas rozmarynowy, kawowy i hydroksycynamonowy, flawonoidy i gorycze. Substancje czynne zawarte w melisie działają uspokajająco w łagodnych stanach napięcia nerwowego i zaburzeniach snu. Ponadto łagodzą objawy zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego, w tym wzdęcia i mdłości. Melisę poleca się łączyć z innymi surowcami o podobnym działaniu w celu zwiększenia ich mocy, takimi jak chmiel zwyczajny czy kozłek.

Liść melisy jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2011:1447) i posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/196745/2012).

Męczennica cielista Passiflora incarnata L. należy do rodziny męczennicowatych Passifloraceae. Jest rośliną ozdobną i leczniczą. Surowiec zielarski stanowi ziele męczennicy Passiflorae herba, które zawiera flawonoidy (m.in. witeksynę, hiperozyd), olejek eteryczny kumaryny. Przetwory z ziela męczennicy stosowane są tradycyjnie w celu łagodzenia objawów stresu psychicznego i ułatwiania zasypiania. Męczennicy przypisuje się także rolę w terapiach leczących uzależnienia od alkoholu, nikotyny i narkotyków.

Ziele męczennicy jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2008:1459) i posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/669740/2013).

Mięta pieprzowa Mentha x piperita L. należy do rodziny jasnotowatych Lamiaceae. Jest jedną z czterech najczęściej uprawianych roślin zielarskich w Polsce. Surowiec leczniczy to liść mięty pieprzowej Menthae piperitae folium, który zawiera olejek eteryczny (z głównym składnikiem – mentolem), flawonoidy, gorycze i garbniki. Przetwory z liścia mięty oprócz walorów smakowych wykorzystuje się w lecznictwie jako tradycyjny produkt leczniczy w objawowym łagodzeniu zaburzeń trawiennych, takich jak niestrawność i wzdęcia. Ponadto liść mięty działa żółciopędnie, przeciwskurczowo i przeciwwymiotnie w chorobie lokomocyjnej czy też w trakcie ciąży. Mięta może być bezpiecznie stosowana u dzieci od 4 roku życia.

Liść mięty jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/20111:0406) oraz posiada monografię wspólnotową EMA (EMEA/HMPC/193909/2007).

Mniszek lekarski (pospolity) Taraxacum officinale F.H. Wigg należy do rodziny astrowatych Asteraceae, jest prawdopodobnie najbardziej rozpoznawalnym chwastem w kraju. Prowadzone są także uprawy mniszka na cele lecznicze. Surowiec zielarski stanowi zarówno korzeń mniszka Taraxaci radix jak i ziele mniszka z korzeniem Taraxaci radix cum herba. Korzeń mniszka zawiera gorycze, terpeny, fitosterole, flawonoidy, sole mineralne (głównie potasu), inulinę, śluzy i kwasy fenolowe. Przetwory z korzenia mniszka stosuje się tradycyjnie do łagodzenia objawów związanych z zaburzeniami trawienia (takie jak uczucie pełności, wzdęcia i spowolnione trawienie), przy utracie apetytu oraz jako środek zwiększający ilość wydalanego moczu w terapiach płuczących drogi moczowe. Nadwrażliwość na rośliny z rodziny astrowate (dawne złożone).

Korzeń mniszka jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2011:1852) i posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/212895/2008).

Moringa olejodajna Moringaoleifera Lam. zwana też drzewem chrzanowym, jest drzewem tropikalnym z rodziny moringowatych Moringaceae. W zielarstwie wykorzystywane są niemal wszystkie części tej rośliny: liście, korzenie, nasiona, kora, owoce, kwiaty i niedojrzałe strąki. Przetwory z liści moringi są źródłem białka, witamin, β-karotenu, aminokwasów i polifenoli. Przypisuje się im nie tylko właściwości odżywcze, ale także przeciwzapalne, moczopędne i antyoksydacyjne.

Morwa biała Morus alba L. to drzewo z rodziny morwowatych Moraceae, coraz częściej spotykane w Polsce. Jest źródłem cennych surowców: liści i owoców. Liście morwy białej zawierają dużą ilość białka, węglowodanów, błonnika, składników mineralnych oraz witamin (m.in. witamina C, witaminy z grupy B, D, E), flawonoidy i polifenole. Za przypisywane liściom morwy białej właściwości przeciwcukrzycowe uznaje się związki z grupy alkaloidów, w tym 1,5-dideoksy-1,5-imino-D-sorbitol (DNJ), które obniżają poziom insuliny, ponadto związki przeciwutleniające mogą zapobiegać powikłaniom cukrzycy. Przetwory z morwy białej polecane są diabetykom i osobom otyłym, w celu zmniejszenia apetytu i przybierania na wadze. Suszone owoce morwy białej stanowią cenną przekąskę dietetyczną.

Nawłoć pospolita Solidago virgaurea L. należy do rodziny astrowatych Asteraceae. Surowiec leczniczy stanowi ziele nawłoci Solidaginis herba bogate we flawonoidy, głównie pochodne kwercetyny i kemferolu, saponiny, glikozydy fenolowe, garbniki i składniki mineralne. Przetwory z ziela nawłoci stosowane są tradycyjnie do przepłukiwania dróg moczowych w łagodnych stanach zapalnych pęcherza oraz zapobiegawczo w kamicy nerkowej. Nadwrażliwość na rośliny z rodziny astrowate (dawne złożone).

Ziele nawłoci jest surowcem farmakopealnym (FP X 04/2014:1892) oraz posiada monografię wspólnotową EMA (EMEA/HMPC/285758/2007).

Podbiał pospolity Tussilago farfara L. należy do rodziny astrowatych Asteraceae, występuje w Polsce pospolicie. Surowcem zielarskim jest liść podbiału Farfarae folium, zawiera przede wszystkim śluzy, wielocukrowiec inulinę, garbniki, gorycze, flawonoidy, a także alkaloidy pirolizydynowe PA (które w dużych dawkach mogą uszkadzać wątrobę). Liść podbiału stosowany jest w stanach zapalnych górnych dróg oddechowych, przy suchym kaszlu i chrypie, ponieważ ma wspaniałe właściwości powlekające. Z uwagi na bezpieczeństwo zaleca się stosować podbiał nie dłużej niż 3 tygodnie, najwyżej dwa razy w roku. Ze względu na zawartość PA w surowcu, przetworów z podbiału nie powinny zażywać kobiety w ciąży i karmiące, a także dzieci. Nadwrażliwość na rośliny z rodziny astrowate (dawne złożone).

Liść podbiału jest surowcem farmakopealnym.

Pokrzywa zwyczajna Urtica dioica L. należy do rodziny pokrzywowatych Urticaceae, występuje powszechnie w całym kraju. Lecznicza jest cała roślina – surowiec stanowią: liść, ziele i korzeń pokrzywy –Urticae folium/herba/radix. Skład i działanie korzenia różni się od liścia i ziela.
Liść i ziele pokrzywy bogate są w składniki mineralne – głównie krzemionkę, wapń, żelazo, flawonoidy, kwasy organiczne (m.in. mrówkowy, octowy) i dużo witamin (A,B2, B5, C, E i K). Surowce mają tradycyjne zastosowanie jako środek moczopędny w stanach zapalnych dróg moczowych, w chorobach skóry i reumatycznych (np. dnie moczanowej) oraz w kamicy nerkowej. Świeże, młode liście pokrzywy poleca się w stanach wyczerpania i lekkiej anemii.
W kosmetyce ziele i liść pokrzywy stosuje się do wzmocnienia włosów zniszczonych i przetłuszczających się oraz do przemywania cery trądzikowej.
Korzeń pokrzywy zawiera lektyny, fitosterole, garbniki, polisacharydy, kumaryny. Jest stosowany jako tradycyjny lek przy łagodnym przeroście gruczołu krokowego, czyli prostaty.

Liść pokrzywy jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2011:1897). Liść, ziele i korzeń pokrzywy posiadają monografie wspólnotowe EMA (EMA/HMPC/508015/2007; EMEA/HMPC/170261/2006; EMA/HMPC/461160/2008).

Porost islandzki (płucnica islandzka) Cetraria Islandia (L.) Ach. należy do gromady plechowców Lichenophyta, czyli roślin niższych. Jest połączeniem (symbiozą) grzyba i glonu. Surowcem zielarskim jest cała plecha Lichenes Islandii thallus, bogata w związki śluzowe (lichenina, izolichenina), kwas krzemowy, kwasy lichenowe i sole mineralne. Przetwory z plechy porostu islandzkiego stosuje się tradycyjnie w leczeniu objawów podrażnienia jamy ustnej i gardła, w suchym kaszlu oraz przy utracie apetytu. Porost islandzki ma zastosowanie także w kosmetyce – jako środek nawilżający i zmiękczający.

Porost islandzki jest surowcem farmakopealnym (FP X 07/2010:1439) i posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/678891/2013).

Prawoślaz lekarski Althaea officinalis L. należy do rodziny ślazowatych Malvaceae, jest rośliną uprawianą na cele lecznicze. W zielarstwie wykorzystuje się korzeń, liść i kwiat prawoślazu Althaeae radix/folium/flos.
Korzeń prawoślazu zawiera znaczne ilości śluzów, pektyny, skrobię, sole mineralne, asparaginę, betainę.
W kwiatach i liściach znajdują się dużo mniejsze ilości śluzów, a ponadto nieco olejku eterycznego, garbniki, flawonoidy i kumaryny.
Przetwory z korzenia prawoślazu stosuje się tradycyjnie do leczenia podrażnień jamy ustnej lub gardła i związanego z tym suchego kaszlu oraz w lekkich stanach zapalnych przewodu pokarmowego, jako środek powlekający.
Długotrwałe przyjmowanie preparatów śluzowych – powlekających może zaburzać wchłanianie składników odżywczych z pożywienia.

Korzeń prawoślazu jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2012:1126) i posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/436679/2015).

Rumianek pospolity Matricaria chamomilla L. (Matricaria recutita L.) należy do rodziny astrowatych Asteraceae. Jest jedną z czterech roślin zielarskich o największej powierzchni upraw w Polsce. Surowiec leczniczy stanowi kwiat rumianku Matricariae flos, potocznie zwany koszyczkiem rumianku. Zawiera on olejek eteryczny (z chamazulenem), kumaryny, flawonoidy, śluzy i karotenoidy. Europejska Agencja Leków (EMA) wymienia aż 5 potwierdzonych tradycyjnych zastosowań dla przetworów z kwiatu rumianku. Jest on skuteczny w leczeniu objawów łagodnych dolegliwości żołądkowo-jelitowych, takich jak wzdęcia i łagodne kurcze; w łagodzeniu objawów przeziębienia; w leczeniu łagodnych wrzodów (otwartych owrzodzeń) i stanów zapalnych jamy ustnej i gardła; w leczeniu łagodnych stanów zapalnych skóry (oparzeń słonecznych) oraz powierzchniowych zranień skóry i małych wrzodów (czyraków), a także jako dodatek do leczenia podrażnienia skóry oraz obszaru wokół odbytu i genitaliów, wówczas gdy lekarz wykluczy poważne schorzenia.
Kwiat rumianku może być stosowany u dzieci już od 6 miesiąca życia, zarówno wewnętrznie jak i zewnętrznie, np. przy pieluszkowym zapaleniu skóry. Ponadto ceni się rumianek w kosmetyce, m.in. za właściwości przeciwzapalne, zmiękczające oraz rozjaśniające włosy. Nadwrażliwość na rośliny z rodziny astrowate (dawne złożone).

Kwiat rumianku jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2008:0404) i posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/55843/2011).

Ruszczyk kolczasty Ruscus aculeatus L. należy do rodziny Ruscaceae (ruszczykowate/myszopłochowate). W Polsce jest nazywany inaczej myszopłochem kolczastym, co nawiązuje do przekonania, że roślina ta ma zdolność odstraszania myszy. Surowcem zielarskim jest kłącze ruszczyka Rusci aculeati rhizoma, bogate w saponiny sterydowe (ruscyna, ruskogenina, neoruskogenina, ruskozyd) ponadto flawonoidy, fitosterole, triterpeny, kumaryny, olejek eteryczny. Przetwory z ruszczyka stosowane są jak tradycyjny środek leczniczy łagodzący objawy dyskomfortu i ciężkości nóg związanych z niewielkimi zaburzeniami krążenia żylnego, oraz świądu i pieczenia związanego z hemoroidami.
W kosmetyce poleca się ruszczyk dla cery naczynkowej, skłonnej do alergii i trądzikowej.

Kłącze ruszczyka jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2011:1847) i posiada monografię wspólnotową EMA (EMEA/HMPC/261938/2007).

Serdecznik pospolity Leonurus cardiaca L. należy do rodziny jasnotowatych Lamiaceae. Surowiec leczniczy stanowi ziele serdecznika Leonuri cardiacae herba, które jako główne substancje czynne zawiera flawonoidy (m.in. hiperozyd, rutozyd), diterpeny (leokardyna, leosibirycyna),garbniki, , saponiny, kwasy fenolowe. Ziele serdecznika jest tradycyjnie stosowane w celu złagodzenia objawów napięcia nerwowego oraz nerwowych chorób serca takich jak kołatanie serca, jeśli poważne stany zostały wykluczone przez lekarza.

Ziele serdecznika jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2013:1833) posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/127428/2010).

Skrzyp polny Equisetum arvense L. należy do rodziny skrzypowatych Equisetaceae, w Polsce występuje pospolicie na terenie całego kraju, jest też uprawiany na cele lecznicze. Surowcem zielarskim jest ziele skrzypu Equiseti herba, zawierające przede wszystkim duże ilości rozpuszczalnej krzemionki SiO2, ponadto flawonoidy (glikozydy kwercetyny i kemferolu) i inne składniki mineralne (sole potasu, wapnia, żelaza, manganu, magnezu). Przetwory z ziela skrzypu są tradycyjnie stosowane w przypadku drobnych dolegliwości dróg moczowych, aby zwiększyć produkcję moczu w celu ich przepłukania, a także w leczeniu powierzchownych ran. Powszechne i skuteczne jest także stosowanie skrzypu w celu poprawy stanu skóry, włosów
i paznokci.

Ziele skrzypu jest surowcem farmakopealnym (FP X 04/2012:1825) i posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/278091/2015).

Szałwia lekarska Salvia officinalis L. należy do rodziny janotowatych Lamiaceae, od wieków jest uznawana za jedną z najcenniejszych roślin leczniczych. W Polsce jest uprawiana na szeroką skalę. Surowiec zielarski stanowi liść szałwii Salviae folium, zawierający olejek eteryczny (m.in. z tujonem, 1,8-cyneolem, kamforą), garbniki, kwasy fenolowe (np. kwas rozmarynowy, kawowy), flawonoidy i sole mineralne. Liść szałwii jest tradycyjnym ziołowym produktem leczniczym w objawowym leczeniu łagodnych dolegliwości żołądkowo-jelitowych, takich jak zgaga i wzdęcia, stanów zapalnych jamy ustnej i gardła, niewielkich stanów zapalnych skóry oraz w celu złagodzenia nadmiernego pocenia się. Olejek szałwiowy ma silne działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne. Postuluje się także, że szałwia poprawia pamięć i koncentrację. Przetwory z szałwii mają szerokie zastosowanie w przemyśle kosmetycznym, m.in. jako dodatek do past do zębów, szamponów, dezodorantów.

Liść szałwii jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2008:1370) i posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/331653/2008).

Tymianek właściwy (pospolity) Thymus vulgaris L. należy do rodziny jasnotowatych Lamiaceae, jest jedną z czterech roślin zielarskich o największej powierzchni upraw w Polsce, jest ważną rośliną przyprawową. Surowcem leczniczym jest ziele tymianku Thymi herba bogate w olejek eteryczny (głównymi składnikami są tymol i karwakrol), ponadto w kwasy fenolowe (m.in. kawowy, rozmarynowy), garbniki, gorycze, flawonoidy, saponiny. Przetwory z ziela tymianku stosowane są tradycyjnie jako środek wykrztuśny w tzw. mokrym kaszlu w przebiegu przeziębienia. Działają antyseptycznie i rozkurczowo w nieżytach oskrzeli i astmie. Mogą być stosowane także do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych, oraz do przemywania skóry trądzikowej i zanieczyszczonej. Poleca się kąpiele tymiankowe dla osób wyczerpanych i znerwicowanych, a także cierpiące na choroby reumatyczne.

Ziele tymianku jest surowcem farmakopealnym (FP X 07/2014:0865) i posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/342332/2013).

Werbena pospolita (lekarska) Verbena officinalis L. należy do rodziny werbenowatych Verbenaceae, na cele lecznicze pozyskiwana jest ze stanu naturalnego. Surowiec stanowi ziele werbeny Verbanae herba, zawierający głównie glikozydy irydoidowe (np. werbenalina), flawonoidy, fenolokwasy i śluzy. Przetwory z werbeny mogą być stosowane na zaburzenia trawienia, zaziębienia z zapaleniem oskrzeli lub zatok, a także w stanach napięcia nerwowego, bólach głowy i wyczerpania. Werbeny nie wolno przyjmować w czasie ciąży, gdyż może wywołać przedwczesne skurcze porodowe.

Ziele werbeny jest surowcem farmakopealnym (FP X 07/2012:1854)..

Wierzba biała Salix alba L. należy do rodziny wierzbowatych Salicaceae, drzewo to występuje pospolicie na terenie kraju, prowadzone są również celowe uprawy. Surowcem leczniczym jest kora wierzby białej Salicis cortex, źródło naturalnej substancji przeciwbólowej i przeciwzapalnej – salicyny. Ponadto surowiec zawiera także garbniki, flawonoidy i kwasy organiczne. Przetwory z kory wierzby białej mają status ugruntowanego zastosowania medycznego w zakresie leczenia bólu pleców, a także tradycyjnego zastosowania w celu łagodzenia bólu stawów, bólu głowy oraz zwalczania gorączki w przebiegu przeziębienia. Przyjmowanie naturalniej salicyny jest bezpieczne dla żołądka, w przeciwieństwie do syntetycznej pochodnej – kwasu acetylosalicylowego (aspiryny), który może powodować podrażnienia, krwawienia i owrzodzenia przewodu pokarmowego. Preparatów z kory wierzby nie wolno stosować w ciąży oraz u osób o rozpoznanej nadwrażliwości na salicylany.

Kora wierzby białej jest surowcem farmakopealnym (FP X 01/2013:1583)  i posiada monografię wspólnotową EMA (EMEA/HMPC/295338/2007).

Wierzbownica drobnokwiatowa Epilobium parviflorum Schreb. należy do rodziny wiesiołkowatych Oenotheraceae, występuje pospolicie w Polsce. Surowcem leczniczym jest ziele wierzbownicy Epilobii herba, zawierające terpeny (kwas ursolowy), fitosterole, taniny, flawonoidy (kwercytrynę, kwercetynę), kwasy fenolowe. Przetwory z ziela wierzbownicy są tradycyjnie stosowane w łagodnym rozroście gruczołu krokowego w celu łagodzenia objawów ze strony dolnego odcinka układu moczowego takich jak trudność z oddawaniem moczu bądź potrzeba częstego oddawania moczu. Ziele wierzbownicy należy stosować dopiero po wykluczeniu przez lekarza poważnych schorzeń.

Ziele wierzbownicy posiada monografię wspólnotową EMA (EMA/HMPC/712511/2014).